Toegankelijke gezondheidszorg vereist betaalbare diensten en voldoende personeel. Maar ook andere factoren spelen een rol. Zelfs in de veronderstelling dat er globaal voldoende zorgverleners zijn, kunnen er nog steeds lokale tekorten zijn en wachtlijsten ontstaan omdat de diensten niet goed verdeeld zijn. In minder dichtbevolkte gebieden met een gebrek aan een groot wegennet of goed uitgebouwd openbaar vervoer, kan het een hele tijd duren om het dichtstbijzijnde ziekenhuis te bereiken.
Ondanks de directe impact op de snelheid waarmee patiënten zorg in noodsituaties kunnen krijgen, blijft de geografische toegankelijkheid een weinig onderzocht aspect van de toegang tot de gezondheidszorg.
In dit rapport wordt geografische toegankelijkheid gemeten aan de hand van volgende indicatoren:
- Personen met een zelfgerapporteerde onvervulde behoefte aan medische (A-13a) of tandheelkundige (A-14a) zorg vanwege geografische redenen (te grote afstand of geen vervoer) (% van respondenten)
- Personen die binnen een straal van 20 km van het dichtstbijzijnde ziekenhuis wonen (% van de bevolking) (A-18)
Te lange wachtlijsten en wachttijden (of, idealiter, het ontbreken ervan) vormen een andere cruciale factor die een impact heeft op de tijdige toegang tot zorg.
In dit rapport wordt deze factor gemeten aan de hand van volgende indicatoren:
- Personen met een zelfgerapporteerde onvervulde behoefte aan medische (A-13b) of tandheelkundige (A-14b) zorg als gevolg van de wachttijden (% van de respondenten)
- Patiënten die meer dan twee weken moeten wachten voor een afspraak bij een specialist (% van de respondenten die het afgelopen jaar om een afspraak vroegen) (A-15)
- Patiënten die één of meer dagen moeten wachten voor een afspraak bij de huisarts (% van de respondenten die het afgelopen jaar om een afspraak vroegen) (A-16)
- Sterfgevallen onder personen die op een wachtlijst voor orgaandonatie staan (% van de personen op de wachtlijst) (A-17)
- In de sectie indicatoren voor geestelijke gezondheidszorg: de wachttijd voor een eerste afspraak bij een instelling voor geestelijke gezondheidszorg (MH-3)
* Eurotransplant landen
Zelfgerapporteerde onvervulde behoefte aan medische (A-13) of tandheelkundige (A-14) zorg vanwege te grote afstand of lange wachttijden
Europese landen zijn geconfronteerd met een toenemende vraag naar en stijgende kosten van de gezondheidszorg. Om de uitgaven onder controle te houden, trachten overheden het gebruik van middelen te beperken door de zorg zo efficiënt mogelijk te organiseren. In 1997 besloot de Belgische overheid om de toegang tot de specialisatieopleiding te beperken. Dit kan echter een negatief effect hebben op de toegankelijkheid van gezondheidsdiensten als de zorgaanbieders te schaars worden en/of niet goed gespreid zijn.
Een manier om de adequaatheid van de verdeling van gezondheidsdiensten te beoordelen is de zorggebruikers te vragen of ze afzien van noodzakelijke zorg omdat ze moeite hebben om de dichtstbijzijnde faciliteit te bereiken of omdat ze te lang moeten wachten op een afspraak.
EU-SILC, onze eerste gegevensbron voor deze twee indicatoren, definieert een onvervulde behoefte aan medische/tandheelkundige zorg als het voorkomen van ten minste één situatie waarin een persoon geen medisch/tandheelkundig onderzoek of behandeling voor een gezondheidsprobleem kreeg wanneer hij/zij dat echt nodig had. Let wel, deze gegevensbron houdt alleen rekening met gemiste zorg (zorg die niet is geleverd) en niet met uitgestelde zorg, en registreert alleen de belangrijkste reden voor het missen van zorg. De gezondheidsenquête van Sciensano (HIS) is onze tweede gegevensbron; die onderzoekt uitgestelde zorg en kan meerdere redenen registreren. Dat verklaart waarom er verschillen zijn in de gegevens tussen beide bronnen.
Resultaten
Personen met een zelfgerapporteerde onvervulde behoefte aan medische zorg vanwege geografische redenen (te grote afstand of geen vervoer) (% van de respondenten) (A-13a)
- Voor de periode 2018-2022 maakte in België geen enkele respondent melding van gederfde zorg wegens geografische redenen, hetgeen een lichte verbetering is ten opzichte van de periode 2014-2017, met toen 0,2% gemiste zorg. Dat is beter dan het EU-14- (0,06%) en het EU-27-gemiddelde (0,1%) voor 2022. (Bron: EU-SILC)
- Het percentage personen dat gezondheidszorg moest uitstellen vanwege de afstand of problemen met vervoer steeg tussen 2013 en 2018 van 1,2% naar 1,6%, maar blijft laag in vergelijking met andere EU-landen. Het percentage ligt het hoogst in Wallonië (2,6% in 2018) en Brussel (2,0%) en het laagst in Vlaanderen (0,9%). (Bron: HIS en EHIS)
- Uitgestelde zorg als gevolg van afstand of problemen met vervoer lijkt vaker voor te komen bij respondenten met een laag inkomen (3,8% in de laagste inkomensgroep tegenover 0,6% in de hoogste inkomensgroep) en bij eenpersoonshuishoudens (2,4% tegenover 1,0% bij tweeoudergezinnen). (Source: HIS)
Personen met een zelfgerapporteerde onvervulde behoefte aan medische zorg als gevolg van wachttijden (% van de respondenten) (A-13b)
- Ook voor de periode 2017-2020 maakte in België geen enkele respondent melding van gemiste zorg vanwege wachttijden. In 2021 zagen we een kleine stijging tot 0,5%, waarschijnlijk als gevolg van de covid-19-pandemie, maar dat was nog steeds beter dan het EU-14- (1,0%) en EU-27-gemiddelde (1,4%). De leeftijdsgroep 25-34 jaar leek het minst getroffen (0,1%). In 2022 zakte het percentage gemiste zorg terug naar 0%. (Bron: EU-SILC)
- Het percentage personen dat in 2018 zorg moest uitstellen omdat het te lang duurde om een afspraak te krijgen, bedroeg 6,6% in heel België, 9,2% in Brussel, 7,1% in Wallonië en 5,9% in Vlaanderen. Dat is minder dan in de meeste andere EU-landen. (Source: HIS en EHIS)
Link naar de technische fiche en gedetailleerde resultaten
Personen met een zelfgerapporteerde onvervulde behoefte aan tandheelkundige zorg vanwege geografische redenen (te grote afstand of geen vervoer) (% van de respondenten) (A-14a)
- Voor de periode 2013-2022 maakte in België gemiddeld 0 tot 0,1% van de respondenten melding van gemiste tandheelkundige zorg vanwege geografische redenen. In 2022 is er 0% gemiste tandzorg. Dat is beter dan het EU-14- en het EU-27-gemiddelde voor 2022, hoewel dit percentage ook in veel andere Europese landen nihil is. (Source: EU-SILC)
Personen met een zelfgerapporteerde onvervulde behoefte aan tandheelkundige zorg als gevolg van de wachttijden (% van de respondenten) (A-14b)
- Gemiste tandheelkundige zorg als gevolg van wachttijden varieerde gemiddeld van 0 tot 0,1% tussen 2013 en 2020, met een lichte stijging tot 0,6% in 2021, vermoedelijk als gevolg van de covid-19-pandemie. In 2022 daalt het percentage terug tot 0.1%. (Source: EU-SILC)
Link naar de technische fiche en gedetailleerde resultaten
Wachttijden voor een afspraak bij een specialist (A-15) of een huisarts (A-16)
Dit onderdeel bevat twee zelfgerapporteerde indicatoren over de wachttijden om een afspraak te krijgen bij een specialist of huisarts. Beide indicatoren hebben betrekking op de patiëntervaring; ze kunnen ons helpen in de beoordeling of het gezondheidszorgaanbod voldoende gespreid is.
De eerste indicator (A-15) meet hoeveel respondenten melden dat hun vraag voor een face-to-face afspraak bij een specialist niet binnen twee weken konden worden ingepland. De tweede indicator (A-16) meet hoeveel respondenten melden dat hun vraag voor een face-to-face afspraak bij een huisarts niet binnen één dag konden worden ingepland. De patiënten werden ook gevraagd of ze deze wachttijden als problematisch hebben ervaren.
De eerstelijnsgezondheidszorg is een van de hoekstenen van het Belgische gezondheidssysteem. Daarom is een snelle en gemakkelijke toegang tot een huisarts cruciaal om ervoor te zorgen dat patiënten tijdig worden behandeld en/of doorverwezen. Helaas blijkt dat steeds meer huisartsen geen nieuwe patiënten aannemen. Dit probleem werd in dit rapport opgenomen als een subindicator van A-16, gebaseerd op een rapport gepubliceerd in 2023.
Resultaten
Patiënten die meer dan twee weken moeten wachten voor een afspraak bij een specialist (% van de respondenten die in het afgelopen jaar om een afspraak vroegen) (A-15)
- 48% van de patiënten die in 2018 een specialist raadpleegden, moest meer dan twee weken wachten op een afspraak; dit is een stijging van 10 procentpunten ten opzichte van 2013 (38%).
- In 2018 lag dit percentage het hoogst in Wallonië met 56%, tegenover 46% in Vlaanderen en 43% in Brussel. Globaal genomen lag dat percentage opvallend lager bij 75-plussers (32%).
- In 2018 ervoer 13,5% van de patiënten de wachttijd om een specialist te raadplegen als problematisch (binnen de groep die twee weken of langer moest wachten, was dit 22%). Dit percentage steeg in alle gewesten, uitgezonderd in Brussel, ten opzichte van 2013. (Source: HIS)
Link naar de technische fiche en gedetailleerde resultaten
Patiënten die een of meer dagen moeten wachten voor een afspraak bij een huisarts (% van de respondenten die in het afgelopen jaar om een afspraak vroegen) (A-16)
- 42% van de patiënten die in 2018 een huisarts raadpleegden, moest een dag of langer wachten op een afspraak, vergeleken met 30% in 2013. Gemiddeld lag dit percentage iets hoger bij patiënten van 45 jaar of ouder.
- Dit percentage lag hoger in Vlaanderen (45%) dan in Brussel (44%) en in Wallonië (36%), met een stijging in alle gewesten ten opzichte van 2013.
- In 2018 ervoer ongeveer 4% van de patiënten de wachttijd om een huisarts te raadplegen als problematisch (onder hen die iets minder dan een week of langer moesten wachten bedroeg dit percentage 25%). (Bron: HIS)
- In 2023 nam 17% van de huisartsen geen nieuwe patiënten meer aan. Dit percentage lag het laagst in West-Vlaanderen (8%) en het hoogst in Henegouwen (27%). 58% van de huisartsen neemt enkel nieuwe patiënten aan onder bepaalde voorwaarden. (Bron: IM Associates in opdracht van FOD Volksgezondheid)
Link naar de technische fiche en gedetailleerde resultaten
Sterfgevallen onder personen die op een wachtlijst voor orgaandonatie staan (A-17)
Eind 2022 stonden er in België 1 504 mensen op een wachtlijst voor orgaandonatie. Niet iedereen op de wachtlijst zal uiteindelijk een orgaantransplantatie ondergaan. De kans om te overlijden terwijl men op de wachtlijst staat, neemt toe met de wachttijd. Deze indicator beoordeelt het sterftecijfer in de wachtlijstpopulatie op basis van gegevens van Eurotransplant, een internationaal samenwerkingsverband dat in zeven Europese landen verantwoordelijk is voor de toewijzing van donororganen.
Resultaten
- In 2022 bedroeg de mortaliteit onder personen die op een wachtlijst voor orgaandonatie staan in België 6,3%. Dat is momenteel het laagste Eurotransplant-cijfer. Desondanks zijn inspanningen om dit cijfer verder te verlagen nog steeds genoodzaakt.
Link naar de technische fiche en gedetailleerde resultaten
Personen die binnen een straal van 20 km van het dichtstbijzijnde ziekenhuis wonen (A-18)
Deze indicator meet hoeveel mensen binnen een straal van 20 km van een spoedgevallendienst en een ziekenhuis wonen en geeft ons informatie over de adequaatheid van de geografische spreiding van gezondheidsdiensten. Gegevens over de benodigde tijd om een ziekenhuis te bereiken (rekening houdend met andere factoren zoals het wegennet, verkeer, enz.) waren nog interessanter geweest, maar deze zijn niet beschikbaar voor ziekenhuizen in het algemeen. In KCE-rapport 323 analyseerden we dit wel voor materniteiten.
Resultaten
- In 2021 woonde 99,3% van de Belgische bevolking binnen een straal van 20 km en 87,3% binnen een straal van 10 km van het dichtstbijzijnde ziekenhuis met spoedgevallendienst.
- In 6 van de 10 provincies woonde 100% van de bevolking binnen een straal van 20 km van het dichtstbijzijnde ziekenhuis. De meest opvallende uitzondering was de provincie Luxemburg, waar in 2021 slechts 81% van de bevolking binnen een straal van 20 km en 36% binnen een straal van 10 km van het dichtstbijzijnde ziekenhuis woonde.
- In 2019 woonde 99,8% van de vrouwen tussen 15 en 49 jaar binnen 30 minuten van een of meer kraamklinieken en 100% binnen 45 minuten van de dichtstbijzijnde kraamkliniek; dit percentage is gebaseerd op de gemiddelde reistijd met de auto op een normale weekdag.