Gegevens

Laatst bijgewerkt: 01 februari 2024

Door de ondertekening van de ‘Gids naar een betere geestelijke gezondheidszorg door de realisatie van zorgcircuits en zorgnetwerken’ door alle bevoegde Ministers werd in 2010 door de Interministeriële Conferentie (IMC) Volksgezondheid het startschot gegeven voor de hervorming van de GGZ voor volwassenen^[1]. Diverse  pilootprojecten werden gelanceerd waarbij de geestelijke gezondheidszorgnetwerken (GGZ-netwerken) werden gecreëerd en stelselmatig uitgebreid. In 2017 vond er een evaluatie plaats en werden een aantal netwerken hertekend waardoor er uiteindelijk 20 GGZ-netwerken voor volwassenen overbleven. Op dit moment maakt elke Belgische gemeente deel uit van één van deze 20 GGZ-netwerken.

         

De nieuwe netwerken bouwen binnen een door hen omschreven werkingsgebied 5 functies uit, namelijk: 1. GGZ-promotie, preventie, vroegdetectie en -interventie 2. Mobiele behandelingsteams die zich verplaatsen naar de zorgvrager thuis of elders in de leefomgeving. Deze teams richten zich zowel naar personen in een (sub)acute toestand als naar personen met eerder chronische, psychische of psychiatrische problemen. Ook in crisissituaties kan een mobiel team onmiddellijk, intensief en ter plekke optreden. Het mobiele aanbod kan m.a.w. in verscheidene situaties een volwaardig alternatief bieden voor een ziekenhuisopname. 3. Psychosociale rehabilitatie Teams gericht op psychosociale rehabilitatie bieden programma’s aan gericht op het stimuleren van vaardigheden om zo autonoom mogelijk in het dagdagelijkse leven te kunnen functioneren, op sociaal, professioneel en cultureel vlak 4. Intensieve gespecialiseerde residentiële geestelijke gezondheidszorg-units 5. Specifieke woonvormen en verblijfsformules

 

Er is bewust gekozen voor een beleid naar een meer gemeenschapsgericht GGZ omdat er kan worden vastgesteld dat hulpverlening in de thuissituatie, eventueel in combinatie met korte intensieve residentiële hulpverlening, tot betere resultaten leidt voor de patiënten en hun omgeving. In wat volgt worden enkele onderwerpen uitgelicht waarvoor de federale overheid bevoegd is. Zo wordt het aanbod en de activiteit in PZ, PAAZ en inzake internering onder de loep genomen. Tenslotte wordt de aard van de behandelingen in het kader van problematisch middelengebruik besproken.

Meer weten? www.psy107.be

^{[1] Er is reeds gesteld dat het zorgaanbod voor ouderen een voortzetting dient te zijn van de hervorming voor volwassenen en bijgevolg expliciet gekozen voor een addendum/een update gids 2.0 op de reeds bestaande gids voor volwassenen, zodat deze responsief is voor alle volwassenen.}

 

Gegevens

Laatst bijgewerkt: 31 januari 2024

De psychiatrische ziekenhuizen (PZ) en psychiatrische afdelingen binnen algemene ziekenhuizen (PAAZ) maken deel uit van de netwerken voor GGZ. De organisatie en activiteit van deze instellingen wordt hieronder uiteengezet.

Aantal ziekenhuizen naargelang aantal erkende bedden voor volwassen met psychiatrische problemen (01/01/2023)

Spreiding ziekenhuizen  België telt 71 PAAZ en 51 PZ waar volwassenen met psychiatrische problemen terecht kunnen[1]. Bijna 90% van de PAAZ beschikt over minder dan 100 bedden voor volwassenen. Daarentegen beschikken 80% van de PZ over meer dan 100 bedden.

In het Vlaamse gewest is de spreiding van de PZ en PAAZ voor volwassenen het meest evenwichtig. We zien concentraties rond grootsteden zoals Gent, Brugge, Antwerpen en Leuven. Het aanbod aan psychiatrische diensten voor volwassenen in de Westhoek, de Vlaamse Ardennen met aansluitend het Pajottenland en de regio van de Kempen met het Noorden van Limburg is eerder beperkt. Binnen een straal van 50 kilometer is steeds een PZ of PAAZ aanwezig. In het Waalse gewest ziet de situatie er helemaal anders uit. Nagenoeg alle PZ en PAAZ voor volwassenen situeren zich op de as Doornik, Charleroi, Bergen, Luik, Verviers. In het zuiden van het land worden er amper PZ of PAAZ uitgebaat.

 

Soorten bedden en plaatsen voor residentiële en partiële hospitalisatie

Psychiatrische instellingen  worden vaak ingedeeld in verschillende eenheden in functie van de aangeboden therapie of pathologie. In elke eenheid zijn erkende bedden beschikbaar met een specifieke kenletter die het type aangeboden zorg weerspiegelt.

In de psychiatrische zorg is het mogelijk dat een patiënt wordt opgenomen in een psychiatrische dienst waarbij de patiënt dag en nacht verblijft in de instelling. Men spreekt hier van een residentiële hospitalisatie. Daarnaast is het mogelijk dat een patiënt enkel overdag of enkel ’s nachts in de instelling verblijft. Dit noemt men een partiële hospitalisatie.

Residentiële hospitalisatie

• Bedden voor acute zorg (kenletter A): De dienst neuropsychiatrie voor observatie en behandeling (dag en nacht) van patiënten vanaf 15 jaar met nood aan dringende hulp;
• Bedden voor chronische zorg (kenletter T): De dienst neuropsychiatrie voor behandeling (dag en nacht) van langdurige en chronische problematiek bij volwassenen, gericht op de sociale weder aanpassing. In deze publicatie worden de bedden voor de neuro-psychiatrische behandeling van geriatrische patiënten (kenletter Tg) in deze categorie meegerekend;
• Bedden voor gespecialiseerde zorgen (kenletter Sp 6): Gespecialiseerde dienst voor behandeling en revalidatie bestemd voor patiënten met psychogeriatrische en chronische aandoeningen;
• Bedden voor intensieve zorg (kenletter IBE): Intensieve behandelingseenheid voor sterk gedragsgestoorde en/of agressieve volwassen patiënten.

Partiële hospitalisatie

• Plaatsen voor acute zorg voor daghospitalisatie (kenletter a1): de dienst neuropsychiatrie voor observatie en behandeling voor daghospitalisatie van volwassen patiënten met nood aan dringende hulp;
• Bedden voor acute zorg voor nachthospitalisatie (kenletter a2): de dienst neuropsychiatrie voor observatie en behandeling voor nachthospitalisatie van volwassen patiënten met nood aan dringende hulp;
• Plaatsen voor chronische zorg in daghospitalisatie (kenletter t1): de dienst neuropsychiatrie voor daghospitalisatie voor volwassenen met een langdurige en chronische problematiek;
• Bedden voor chronische zorg in nachthospitalisatie (kenletter t2): de dienst neuropsychiatrie voor nachthospitalisatie voor volwassenen met een langdurige en chronische problematiek.

Aantal erkende bedden voor volwassenen (01/01/2023) en aantal buiten gebruik genomen bedden

Op 1 januari 2023 waren er 17.403 erkende bedden en plaatsen in psychiatrische diensten voor volwassenen in PZ en PAAZ. Bijna 80% van dit aanbod bestaat uit erkende residentiële bedden voor acute en chronische zorg (A, T en Tg)[2]. Een aandeel van de erkende bedden (13,6%) werd buiten gebruik gesteld. Ziekenhuizen kunnen immers een deel van hun bedden tijdelijk buiten gebruikstellen of bevriezen. Deze ‘bed-bevriezing’ gebeurt op vrijwillige basis na overleg tussen de netwerkpartners en mits goedkeuring door de federale overheid. Deze goedkeuring impliceert dat budgetgarantie verleend wordt aan het ziekenhuis dat bedden buiten gebruik stelt.

 

Dit is mogelijk door artikel 107 van de ziekenhuiswet dat zegt dat “De Koning in specifieke financieringswijzen kan voorzien om, op experimentele basis en beperkt in de tijd, een prospectieve en programma-georiënteerde financiering van zorgcircuits en netwerken mogelijk te maken”. Omwille van deze regelgeving wordt de GGZ-hervorming vaak ‘Project 107’ genoemd.

Het personeel dat vrijkomt door de buiten gebruikstelling van de bedden kan ingezet worden in alternatieve vormen van zorgverlening. In de praktijk gaat dit over mobiele teams voor gespecialiseerde zorg in de thuisomgeving of over intensifiëring van de residentiële zorg. 

Het grootste aandeel bedden werd buiten gebruik gesteld bij de bedden voor chronische zorg (58,7% in t2, 30,1% in T en Tg).

In verhouding tot het bevolkingsaantal is er in het Vlaamse gewest het grootste aanbod voor psychiatrische zorg in PZ en PAAZ met resp. 111 bedden voor residentiële zorg, 26 plaatsen voor daghospitalisatie en 2 bedden voor nachthospitalisatie per 100.000 inwoners. Dit vormt een totaal van 139 bedden per 100.000 inwoners in het Vlaamse Gewest^[3]. In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en het Waalse Gewest is het totale aanbod kleiner met respectievelijk 112 en 115 bedden en plaatsen per 100.000 inwoners. 

Aantal erkende bedden en plaatsen minus aantal buiten gebruik genomen bedden voor volwassenen per 100.000 inwoners

Wanneer we de evolutie van het aantal bedden per type zorg bekijken, stellen we vast dat er een verschuiving plaatsvond van bedden voor residentiële, chronische zorg naar bedden voor acute zorg. Dit weerspiegelt de inspanningen in het kader van de hervormingen in de geestelijke gezondheidszorg. Hier werd bepaald dat er geen nieuwe bedden kunnen gecreëerd worden zonder de afbouw van andere erkende bedden. 

We stellen de voorbije 20 jaar een daling vast van psychiatrische bedden voor volwassenen van 6,4%^[4]. De voornaamste daling zien we bij bedden voor chronische zorg (T, Tg) van 39,5%. Ook het aantal bedden en plaatsen voor chronische dag- en nachthospitalisatie daalde sterk (19%). Beide dalingen kwamen zowel tot stand door het buiten gebruik stellen van bedden via artikel 107 als door het verdwijnen van de erkenning. 

Daarnaast zien we een stijging voor zowel acute als gespecialiseerde bedden (A met 17,2% en S6 met 9,5%).

Het aantal plaatsen voor acute dag en nachthospitalisatie (a1 en a2) neemt duidelijk toe (+ 35,6%). 

In de praktijk vertaalt zich dat in een evolutie van het aanbod van eerder chronische zorg naar acute behandeling en dagtherapie. 

Evolutie aantal erkende bedden en plaatsen voor volwassenen in PZ en PAAZ minus aantal buiten gebruik gestelde bedden

Karakteristieken ziekenhuisverblijven In 2021 werden er in totaal 119.501 verblijven (residentieel en partieel) geregistreerd in psychiatrische diensten voor volwassenen in PZ en PAAZ[5]. Hiervan werden er 61.412 gerealiseerd in PZ en 58.089 in PAAZ. Van 2007 t.e.m. 2019 observeren we een stijgende trend die werd onderbroken ten gevolge van de maatregelen die in het kader van de COVID-19-pandemie werden genomen.  Desalniettemin, is er een toename van het aantal verblijven met 4,5% in PZ en met 17,0% in PAAZ in de periode van 2007 t.e.m. 2021.

Evolutie van het aantal ziekenhuisverblijven in psychiatrische diensten voor volwassenen in PZ en PAAZ

Aantal verblijven van mannen en vrouwen in PZ en PAAZ in 2021

In 2021 waren er 58.470 verblijven van mannen in PZ en PAAZ en 61.012 verblijven van vrouwen[6]. Beide geslachten representeren dus ongeveer de helft van de verblijven. We merken wel een duidelijk verschil in het type voorziening waar een man of een vrouw wordt behandeld voor zijn/haar problematiek. We stellen namelijk vast dat er meer vrouwen opgenomen worden in een PAAZ waar er meer mannen verblijven in een PZ.

 

Aantal verblijven per leeftijdscategorie in PZ en PAAZ in 2021

46,06% van de verblijven in diensten voor volwassenen in PZ en PAAZ betreft patiënten tussen 41 en 64 jaar[7]. 40,40% betreft patiënten tussen 19 en 40 jaar. De spreiding in PZ en PAAZ is gelijkaardig.

 

Aantal verblijven per type hospitalisatie in 2021

80,2% van de verblijven vindt plaats in residentiële diensten voor acute zorg (A). 14,2% vindt plaats in acute diensten voor daghospitalisatie (a1). Dit cijfer is de laatste 15 jaar verdubbeld.

 

Verblijfsduur in psychiatrische diensten voor volwassenen in PZ en PAAZ in 2021

Een verblijf in een psychiatrische dienst voor volwassenen in PZ is in het algemeen langer dan een verblijf in een PAAZ[8]. In een PAAZ duurt bijna 80% van de verblijven minder dan één maand. Eén derde van de verblijven in PZ duurt tussen één en drie maanden.

 

Evolutie aantal ligdagen in PZ en PAAZ in psychiatrische diensten voor volwassenen

Het aantal ligdagen in PZ en PAAZ in psychiatrische diensten voor volwassenen daalde tussen 2007 en 2021 met 10,5% van 5.068.824 naar 4.537.628 dagen.

 

Meer weten over de karakteristieken van ziekenhuisverblijven? https://www.health.belgium.be/

Top 10 hoofddiagnosen 2021

 

Een diagnose bij een psychiatrische opname is zelden eenduidig. Meestal is er sprake van een combinatie van problematieken. Wanneer we ons baseren op de hoofddiagnose die wordt gesteld bij patiënten in PZ en PAAZ, stellen we vast dat depressieve stoornissen het meest voorkomend zijn in 2021. Twee derde van deze verblijven vindt plaats in een PAAZ. Een hoofddiagnose aangaande problematieken in verband met alcoholmisbruik volgt op de tweede plaats.

 

Meer weten over diagnosen gesteld bij een opname in PZ of in PAAZ?  https://www.health.belgium.be/

Gedwongen verblijven

Een gedwongen opname, soms een collocatie genoemd, is bedoeld als een beschermingsmaatregel. Een patiënt kan door een magistraat tot opname gedwongen worden indien hij of zij een gevaar vormt voor zichzelf of voor anderen. Meestal worden deze patiënten opgenomen in een PZ.

Evolutie aantal (verdergezette) gedwongen verblijven

Het aantal gedwongen opnames is de afgelopen 10 jaar met 37,4% gestegen[9].

 

Meer weten over verblijven in PZ en PAAZ?  https://www.health.belgium.be/

Patiëntenstromen

Een psychiatrische patiënt wordt niet noodzakelijk opgenomen in een ziekenhuis (PZ of PAAZ) uit zijn of haar regio. Het is bijvoorbeeld mogelijk dat een patiënt die woonachtig is in het Vlaams Gewest wordt opgenomen in een ziekenhuis gevestigd in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Ziekenhuizen die structureel een groot aantal patiënten van buiten hun gebied aantrekken zouden hierdoor een grotere behoefte aan ziekenhuisbedden kunnen hebben. 

Percentage verblijven van patiënten naargelang woonplaats van patiënt en regio van ziekenhuis in 2021

Het merendeel van de patiënten wordt gehospitaliseerd in een ziekenhuis binnen hun gewest. In ziekenhuizen in het Vlaamse en Waalse Gewest betreft dit respectievelijk 97,4% en 95,6%. In ziekenhuizen in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest is 10,2% van de patiënten afkomstig van het Vlaamse Gewest en 10% afkomstig van het Waalse Gewest. Voor 11,5% van de verblijven is de woonplaats onbekend.

Meer weten over patiëntenstromen?  https://www.health.belgium.be/

^{[1]Bron: FOD Volksgezondheid. Centraal Instellingenbestand (CIC), situatie 01/01/2023.}

^{[2]De openbare PZ in Geel en Lierneux beschikken eveneens over bedden en plaatsen voor “Gezinsplaatsing of psychiatrische gezinsverpleging”(kenletter Tf). Deze zijn atypisch voor het Belgische ziekenhuislandschap en worden in deze publicatie buiten beschouwing gelaten.}

^{[3]Bron: STATBEL. Structuur van de bevolking, situatie 01/01/2023. Geraadpleegd op 01/10/2023, van https://statbel.fgov.be/nl/themas/bevolking/structuur-van-de-bevolking#figures}

^{[4]Hierbij werden het aantal buiten gebruik genomen bedden in mindering gebracht van het aantal erkende bedden.}

^{[5]Bron: FOD Volksgezondheid. Minimale Psychiatrische Gegevens (MPG); Dit betreft het aantal geregistreerde residentiele en partiële verblijven in bedden voor volwassenen (alle kenletters m.u.v. K, k1, k2, Tf, Tfb, Tfp, Z en VP)  in het betreffende jaar ongeacht het jaar van opname en ongeacht of de patiënt reeds ontslagen werd.}

^{[6]Er zijn 19 verblijven waarvan het geslacht onbekend is in 2021.}

^{[7]De categorie van 0-18-jarigen wordt voor de volledigheid eveneens vermeld. In uitzonderlijke gevallen is het namelijk mogelijk dat kinderen en jongeren in een psychiatrische dienst voor volwassenen worden opgenomen. Verder kunnen de verblijven in de categorie 0-18-jarigen mogelijk het resultaat zijn van een foutieve registratie.} 

^{[8]Er werd in de berekening enkel rekening gehouden met de beëindigde partiële en residentiële verblijven in 2021.}

^{[9]Bron: FOD Volksgezondheid. Minimale psychiatrische gegevens (MPG); Alle nieuwe (beëindigde en niet-beëindigde) verblijven voor het betreffende jaar werden geselecteerd (aangegeven jaar = jaar van opname)}